Akademik Yayınlar ve Etik

Bu sayıdaki yazımda, benim gibi akademik kariyerinin başındaki geleceğin bilim insanları için önemli noktalardan bir tanesi olan “etik” konusunu ele alacağım. Memleketimiz için pek fazla şey ifade etmeyen bu kavramın etimolojisini incelediğimizde Yunancadan dilimize geçen etik sözcüğü, “karakter” anlamına gelen “ethos” sözcüğünden türemiştir.

Etik, Prof. Dr. Şevket Ruacan’ın  “Akademik Araştırma ve Yayınlarda Etik” isimli makalesindeki tanımına göre “Çalışma faaliyetindeki insanların ahlaki ilkelerini, davranış biçimlerini, sorumluluklarını ve zorunluluklarını belirleyen kurallar bütünü olarak tanımlanmaktadır. (1)

Akademik anlamda etik kavramı araştırmaların doğruluk düzeyleriyle ilgilenir. Akademik yayınlarda yanıltıcı bulgular ve birazdan detaylandıracağımız her türlü etik ihlali yalnızca “akademiye” zarar vermemektedir. Tüm topluma zarar vermektedir. Çünkü akademik çalışmalar topluma hizmet etmek için yapılır. Yani etik ihlallerde bulunmak toplumun kaybınadır. Ayrıca akademik çalışmaların çoğu vergiler yoluyla halk tarafından fonlandığı için manevi kayıpların yanında maddi kayıplar da kaçınılmazdır. (1)

Bilimsel yanıltmanın iki çeşidi vardır. Bu iki çeşit, “iyi niyet” ve “kasıt” yönüyle birbirinden ayrılır. Birinci çeşit etik ihlaller, Özensiz\Disiplinsiz araştırma olarak adlandırılır. Burada araştırmacılar istemeden etik ihlallerde bulunurlar. İkinci etik ihlalleri ise “Bilimsel Yanıltma” olarak temalandırılmıştır. (1)

(1) Bilimsel yanıltma biçimleri şunlardır:

1-     Haksız Yazarlık

2-     Korsanlık (Plajerizm)

3-     Uydurmacılık (Fabrikasyon)

4-     Çoklu Yayın (Dublikasyon)

5-     Bölerek Yayınlama (Salamizasyon)

6-     İnsani ve Hayvanlara Dayalı Etik İhlalleri

7-     Kaynakların Taraflı Seçilmesi

8-     Taraflı Yayın (Çıkar Çatışması)              

Haksız Yazarlık: Yayında emeği geçen araştırmacıların yazar olarak gösterilmemesi ya da tam tersi emeği geçmeyen araştırmacıların yazar olarak gösterilmesi durumudur. (1)

Korsancılık (Plajerizm): Plajerizm intihal yapmak yani “bilgi hırsızlığı” anlamına gelmektedir. Araştırmacının kendisine ait olmayan kaynakları, atıf göstermeden sanki kendine aitmiş gibi yayınlamasıdır. Bilgi hırsızlığı, günümüzün gelişen teknolojisiyle birlikte intihal programlarıyla tespit edilmektedir. (1)

Uydurmacılık (Fabrikasyon): Akademik dünyadaki yayın yapma baskısı nedeniyle etik ihlallere uymayan araştırmacıların aslında hiç saptanmamış bulguları sanki varmış gibi yayınlamasıdır. (1)

Çoklu Yayın (Dublikasyon): Aynı verilerin ve bulguların birden fazla yerde yayınlanmasıdır. Aynı makaleyi farklı dillerde başka dergide yayınlamak da bu gruba girer fakat ilk yayınlanan derginin editöründen izin almak koşuluyla “makalenin özeti” ikinci kez yayınlanabilir. (1)     

Bölerek Yayınlama (Salamizasyon): Yazarın tek çalışmasından çıkan sonucu bölerek yayınlamasıdır. Örneğin aynı hasta grubunda birden fazla yapılan ölçümlerin her biri farklı akademik dergilerde yayınlanmasıdır. Bu etik ihlal türü dublikasyona benzemektedir. (1)

İnsan-Hayvan Etiğine Saygısızlık: Akademide insanlar veya hayvanlar üzerindeki çalışmalarda oluşacak etik ihlalleri önceden engelleyebilmek için etik kurullar oluşturulmuştur. Bu konuda Hacettepe Tıp Fakültesi ülkemizin öncü kurullarındandır. Buna benzer etik kurullardan geçen çalışmalar yayınlanmaya hak kazanır. (1)

Kaynakların Taraflı Seçilmesi: Aslında makalelerin tartışma bölümünde, çalışmanın konusuyla alakalı destekleyici ve eleştirici görüşler bir arada verilmelidir. Ancak ne yazık ki ülkemizde araştırmacılar yalnızca kendi makalelerini destekleyen kaynaklardan yararlanmaktadırlar. (1)

Taraflı Yayın (Çıkar Çatışması): Araştırmaların gerçekleşebilmesi için eğer yüksek mali destek gerekiyorsa, akademisyenler çalışmalarını yapabilmek için kurum ve kuruluşlardan maddi destek alabilirler. Bu durum maddi destek veren kuruluşun çalışmayı manipüle etmesine neden olabilir. Yani araştırmacı, çalışmasını parayı verenlerin amaçlarına hizmet etmesi için yayınlamaktadır. (1)

*Bu çalışmanın hazırlanmasında (1) Prof. Dr. Şevket Ruacan’ın “Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler” adlı makalesinden ve (2) www.beydag.gov.tr kaynağından yararlanılmıştır.

Not: Yazarın bu yazısı daha önce İmZa Dergisinde yayınlanmıştır.